Orta Asya ve Hazar Denizi Petrolleri
uzerinde   Poker Oyunu

Sovyetler Birliginin dagilmasindan sonra ortaya cikan yeni guç dengeleri içinde Turkiye'nin ve Orta Dogu'nun komsusu yeni bir petrol deposu kesfedildi: Orta Asya ve Transkafkasya, içerdikleri zengin petrol zenginlikleri açisindan bir ikinci Basra Korfezi konumuna gelebilir. Fakat bu kaynaklarin yeryuzune çikarilip, islek ticaret yollari uzerinden dunya pazarlarina ulastirilmasi kaçinilmaz bir zorunluluk.

Hazar Denizi ve Orta Asya'da tahminen 40 milyar varillik bir petrol rezervi var. Onumuzdeki yillarda arastirmalarin kesinlik kazanmasiyla bu rakkamin 100 ile 200 milyar varil civarinda bir seviyeye çikacagi bekleniyor. Basra Korfezi'nde Kuveyt'in toplam petrol rezervinin 97 milyar varil oldugunu dusunursek, bolgenin uluslararasi rekabet ortaminda gun geçtikçe neden daha fazla onem kazandigini anlayabilirz.

Azerbaycan, Kazakistan ve Turkmenistan bagimsizliklarini kazandiktan sonra Hazar Denizi'ne kiyisi olan ulkeler olarak zengin petrol ve dogal gaz kaynaklarinin ekonomik ve siyasi gucunun farkina vardilar. Fakat Sovyetler Birligi'nin dagilmasindan bu yana onemli ekonomik zorluklarla karsi karsiyalar. Devlet gudumlu ekonomilerinin Dunya standartlarina ayak uydurabilmesi için burokrasilerini yeniden duzenlenlemeleri, dis politikalarinin dogrultusunu yeniden saptamalari gerekiyor. Iste bu ulkeler içinde bulunduklari çikmazdan kurtulmak için varolan petrolun yeryuzune çikarilip, rafinerilerde islenmek uzere dis pazarlara ulastirilmasini ilk asamada can kurtarici bir asama olaral goruyorlar. Bu manada kardes cumhuriyetlerimiz ve bu zenginlikten pay almaya talip diger tum yoresel ve global guçler tam bir petrol zenginligi sarhoslugundalar.

Tum Dunya için Orta Asya petrolu dunyada varolan diger kaynaklara onemli bir alternatif sunuyor. Tum Dunya'da enerji ihtiyaci her geçen gun artmakta. Uluslararasi Enerji Komisyonu'nun arastirmalarina gore yalnizca Çin Halk Cumhuriyeti'nin petrol ihtiyaci 2010 senesine kadar senelik %5'lik bir hizla artacak. Ve son yirmi sene içinde yeni petrol rezervleri kesfedilmis olsa bile Hazar Denizi ve Orta Asya petrolunun onemi cografi konumu itibariyle tartisilmaz. Çunku Orta Asya ve Transkafkasya yeniden canlanan eski ticaret yollarinin kavsak noktasinda.

Simdi kisaca bolge ulkelerinin konumlarini ve siyasi dogrultularini gozden geçirelim:

Orta Asya ve Transkafkasya ulkeleri bagimsizliklarini kazanmalarinin ardindan Rusya disinda bulunan guç merkezlerine yogun ilgi duymaya basladilar: Guneylerindeki musluman ulkeler ve kulturel akrabalari olan Turkiye ile isbirligi yapmak ve uluslararasi iliskilerinde de bireysellesme arzusundalar. Bu cumhuriyetler Rusya'dan sinirlari itibariyle bagimsizliklarini kazanmis olsalar bile ekonomik manada da kendi baslarina hareket edebilecek bir konuma gelmek zorundalar. Fakat Sovyetler Birligi'nin yegane varisi Rusya bolgenin dis dunyaya giden ulasim yollarinin kendi elinden çikmasini ve de bolgedeki varligini kaybetmek istemiyor. Bu amaçla da Turk Cumhuriyetleri'nin disariya açilma çabalarini elinden geldigince engelliyor.

Rusya'nin Kafkasya ulkelerinde halen askeri guçleri var. Ornegin Azerbeycan 1991 senesinde Rus ordularindan yedigi tokati unutamamakta ve uluslararasi platformlarda Hazar Denizi petrolleri uzerindeki hakkini gerektigi olçude isteyememekte. Rusya'nin Kafkaslar'in kuzeyindeki etnik gruplarla da onemli sorunlari var. Çeçenistan gibi kuçuk bir bolge Rusya'dan kopmak için iki yuzyili askin bir suredir kiyasiya bir bagimsizlik savasinda. Rusya'nin elindeki Kuzey Kafkasya diger Kafkasya ulkelerine bir nevi geçis koridoru konumunda ve yeralti kaynaklari açisindan da bir hayli zengin. Hali hazirdaki petrol boru hatlari da bu etnik ayaklanmalarin yogun oldugu bolgelerden geçiyor.

Hazar Denizi'nin kuzey bati kiyisi Rusya'ya ait. Fakat Hazar Denizi altindaki dogal kaynaklarin kimin hangi oranda ortak payi oldugu halen hukuken kesinlesmis degil. Rusya Hazar Denizi'nin aslinda bir gol oldugunu, bundan dolayi da uluslararasi hukuka gore kiyisi olan ulkeler arasinda esit olarak paylastirilmasi gerektigini iddia etse de diger cumhuriyetler Hazar Denizi'nin bir deniz oldugunu iddia etmekteler.

Ne kadar demokratik seçimlere ve çok partili sisteme geçse de, Rusya halen kendi jeopolitikasinda otoriter ve emperyalist anlayisini devam ettirmeye niyetli. Aslinda oynanan bu "Buyuk Oyun" Rusya'nin en onemli olum kalim savaslarindan biri olarak da gorulebilir. Geçmiste iki kutuplu olan bu buyuk oyun gunumuzde Rusya, Amerika, Iran, Turkiye ve Turk Cumhuriyetleri arasinda paylasiliyor. Bu sozkonusu oyuncular arasinda kismen uyusma ve birlik olsa dahi ekonomik çikarlar soz konusu oldugundan dolayi kimin, kimin dostu ya da dusmani oldugunu anlamak dogruyu soylemek gerekirse pek mumkun degil.

Orta Asya ve Hazar Denizi petrollerinin en onemli taliplerinden birisi de Iran:

Iran'in Hazar Denizi'nin guneyinde kiyilari var ve Hazar Denizi yeralti kaynaklarina hangi derecede ortak oldugu (Rusya gibi) halen tartisilan bir konu. Iran, komunist sistemin çokusunden ve sinirlarin açilmasindan sonra Turk Cumhuriyetleri'ne kendi ideolojisini empoze ederek oralardaki ekonomik kaynaklarin Dis Dunya'ya ulasmasini kontrolu altina almak ve boylece bolgesel gucunu global bir guç haline çevirmek dileginde. Ayrica Turk Cumhuriyetleri'nin Turkiye ile iliskilerini pekistirmelerine da karsi. Çunku Iran'in içindeki en buyuk azinlik Turk asilli milletlerden olusmakta (çogunluk Azeri, bir kisim Turkmenler ve baska boylar da mevcut). Sovyetler'in dagilmasindan sonra alevlenen pan-turkist akimlar Iran içinde de ayaklanmalari ve ayrilikçiligi besleyebilir. Ve Iran içinde yasayan Azerilerin yogunlukta oldugu bolge bagimsizligini kazanirsa (sadece bir kuçuk ihtimal) Azerbeycan Cumhuriyeti ile Turkiye sinirlari bilfiil yanyana gelmis olacak ve Turk Dunyasi'nin "cografi" butunlugu saglanacaktir. Bu da Iran'in bolgedeki gucunu ve etkisini Turkiye'ye teslim etmis ve tarihi oyununu kaybetmis olur. Iste butun bu faktorler Iran'in bolge uzerinde uyguladigi siyaseti kendi gelecegi açisindan gerekli kiliyor.

Orta Asya ve Transkafkasya jeopolitikasinda en onemli kulturel etki ve siyasi guç sahibi ulkelerden biri de Turkiye:

Turkiye ise Turk Cumhuriyetleri ile olan kulturel ve ekonomik iliskilerini gelistirmenin kendisine getirecegi yararlarin farkinda. Kurulan ikili iyi iliskiler;
a) Turkiye'nin ekonomisine buyuk fayda saglayarak,
b) Turkiye'nin Dogu'ya olan kopru olma gorevini ve de gerekliligini yeniden kanitliyarak,
c) ve eger basarabilirse bu oyundaki tarihi rakibi Rusya'yi devre disi birakarak bolgesel liderligini ilan etmesine yardim edecektir. Turkiye uluslararasi platformlarda petrolun Rusya uzerinden boru hatlariyla tasinmasinin kendi ekolojik çevresine de zarar verdigini savunmakta. Orta Asya ve Transkafkasya petrollerinin Rusya'dan geçmesi Turkiye'de bogazlar deniz trafiginin artmasi anlamina geliyor. 1995 senesi Mart ayinda petrol tasiyan Rus bandirali bir tankerin kaza yapmasiyla buyuk bir ekolojik felaketten buyuk bir sans ve tesadufle kurtulunmustu. Bu nedenlerden dolayi da Turkiye ilk planda Azeri petrolunun, ikinci planda da diger Orta Asya ulkeleri petrollerinin kendi topraklari uzerinden geçirilerek Akdeniz'deki buyuk limani Ceyhan'a ulastirilmasini arzulamakta.

Turkiye'ye bu tarihi oyun içinde zor gorevler dusuyor. Bir taraftan dogusundaki Turk milletleri ile yuzyillar sonraki bu tarihi karsilasmayi iyi degerlendirmek ve iliskilerinde karsilikli guven ortamini yaratmak zorunda, diger taraftan da Turk Cumhuriyetleri ile arasindaki cografi engelleri de hesaba katarak hareket etmek durumunda. Turk Dunyasi tarihte yapilan diplomatik hatalar yuzunden cografi olarak bir butun degil. Rusya, Iran ve diger Kafkasya ulkeleri bu cografi butunlugun arasindalar. Bu butunlugun tarihin ilerleyen donemlerinde tamamlanip tamamlanmayacagi uzerinde fikir yurutmenin de Turk Dunyasi'na bir fayda getirecegini sanmiyorum. Bizler su anda varolan sartlar içinde en iyiyi basarmak zorundayiz. Ve Turkiye bu tarihi oyunu diger bolgesel guçlerle iyi iliskiler içinde akilli diplomatik taktikler ve uluslararasi iliskilerinde tutarli bir çizgi tutturarak oynarsa çok uzun yollar katedecektir.

Transkafkasya ve Orta Asya petrolunun Dunya Pazarlari'na ulastirilmasi uzerinde tarihin bu devresi için uzun sayilabilecek bir suredir planlar ve projeler uzerinde dusunuluyor. Ve boru hatlarinin geçis yerleri kismen uluslararasi anlasmalarla belirlendi. Sozkonusu boru hatlarinin cografi geçis yerleri ve Turk Dunyasi Jeopolitikasi uzerindeki etkilerine de bundan sonraki yazimda deginecegim.